નિષ્ફળતાનાં કારણો શોધીને તદ્દન નવી ટેકનોલોજીથી સજ્જ ચંદ્રયાન- ૩

ચંદ્રયાન-૩ અવકાશમાં પ્રક્ષેપણ માટે સજ્જ છે. ચંદ્રયાન-૨ની નિષ્ફળતાને ભારત ભૂલ્યું નથી. તેની નિષ્ફળતાના બોધપાઠના આધારે ભારતના અવકાશ વિજ્ઞાનીઓની ચાર વર્ષની મહેનત પછી ચંદ્રયાન-૩ તૈયાર થયું છે. ચંદ્રયાન-૨ નિષ્ફળતામાં ટૅકનિકલ ક્ષતિનાં કારણો સમજવામાં આવ્યા છે. જોકે એક અભિપ્રાય એવો પણ છે કે ચંદ્રયાન-૨ની નિષ્ફળતામાં ભાંગફોડ થયાની સંભાવના છે. એક વિદેશી અખબારે એ સમયે આ પ્રકારના સમાચાર પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા અને તેને માટે ઉત્તર કોરિયાને જવાબદાર ઠરાવવામાં આવ્યું હતું. જોકે આ અહેવાલને કોઈ સત્તાવાર સમર્થન મળ્યું ન હતું. તેમ જ ઇસરોએ પણ એ વાતને ગંભીરતાથી લીધી ન હતી. ઇસરોએ ચંદ્રયાન-૨ની ક્ષતિઓનું વિશ્લેષણ કરીને આગળ વધવાનું મુનાસિબ માન્યું હતું અને ચાર વર્ષના પરિશ્રમ પછી ફરી એ દિવસ આવી ગયો છે ૧૪ જુલાઈ, શુક્રવાર, બપોરે ૨-૩૫ મિનિટે.

ભારતના સ્પેસ સાયન્સના ઇતિહાસમાં ખૂબ જ મોટી ઘટનાઓની વણજાર નજીકના ભવિષ્યમાં શરૂ થશે. તેમાં ટૉપ-થ્રી છે - આદિત્ય એલ-૧ મિશન, ગગનયાન અને ચંદ્રયાન-૩. તેમાં સૌથી પહેલો નંબર છે ચંદ્રયાન-૩નો. થોડા દિવસોમાં જ તેનું લૉન્ચિંગ કરવામાં આવશે. આ ઘટના ઉપર અમેરિકા, રશિયા અને ચીનની પણ બાજ નજર રહેવાની છે. તેનું સૌથી મોટું કારણ છે, ચંદ્રયાન-૩ની ચંદ્ર પર ઊતરવાની ઘટના. આ ઘટનાને ટૅનિકલ લેન્ગ્વેજમાં ‘સોફટ લૅન્ડિંગ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

ચંદ્રયાન-૨ વખતે સોફટ લૅન્ડિંગની ઘટનાએ એટલી ઉત્સુકતા જગાવી હતી કે એ વખતે ભારત અને પાકિસ્તાનની વર્લ્ડ કપની મેચ કરતાં પણ વધારે આ ઘટના જોવાયેલી હતી. અમેરિકા, રશિયા અને ચીને આટલા બધા પ્રયત્નો કર્યા છતાં સોફ્ટવેરમાં સફળતા મળી નથી. તેવી જ રીતે જેનો સક્સેસ રેશિયો સૌથી વધુ છે તે દેશ ભારતને પણ અત્યંત ચીવટ રાખી હોવા છતાં ભલે ધારી સફળતા ન મળી, પણ આવા હાર્ડ લૅન્ડિંગને પાર કરીને ચંદ્રયાન-૨ ચંદ્રની ધરતી પર પહોંચી ચૂક્યું છે અને સહેજ વાંકી અવસ્થામાં પડ્યું છે. સોફ્ટ લૅન્ડિંગ માટે જરૂરી ઉપયોગી માહિતી પણ આપણને પહોંચાડી દીધી છે. તેથી ચંદ્રયાન-૨ની નિષ્ફળતા છતાં અમેરિકા અને જાપાને હવે પછીના સ્પેસ પ્રોગ્રામ ભારત સાથે કરવાની ઇચ્છા જાહેર કરી હતી. આમ દુનિયાની મહાસત્તા આપણા માટે આટલી બધી સોફ્ટ બને એ ખૂબ જ મોટી સફળતા છે.

સોફટ લૅન્ડિંગ ધારીએ તેટલું સોફ્ટ નથી. ચંદ્રયાન-૨નું લેન્ડર ચંદ્ર ફરતે ગોળ ગોળ ફરતું હોય ત્યારે તેને ચંદ્રની સપાટી તરફ ઉતરાણ માટે વળાંક આપવો તે ખૂબ જ અઘરો તબક્કો હતો. પુરપાટ વ્યક્તિ, દોડતી કાર અચાનક વળાંક લે તો તે કેવી ફંગોળાઈ જાય છે! બસ, આવી જ રીતે ચંદ્રયાન-૨ને વાતાવરણ કે કોઈ પણ જાતના ઘર્ષણ વગર ચંદ્ર તરફ વળાંક આપવામાં આવે ત્યારે તેની એસ્કેપ વૅલૉસિટીને કારણે ફંગોળાઈ જવાની શક્યતા હતી. આ તબક્કાને ‘રફ બ્રેકિંગ’ કહેવાય છે. આ તબક્કો સફળતાપૂર્વક પાર પાડ્યો હતો. ગરબડ થઈ ફાઇન બ્રેકિંગના તબક્કામાં. માત્ર બે કિલોમીટર ઉપર ચંદ્રની સપાટી પર હોવ૨ કરતું ચંદ્રયાન-૨ને ત્યાં ઊડેલા વંટોળને કારણે અંતર માપવામાં થાપ થઈ ગયું? ભૂલભુલૈયાવાળા ગુરુત્વાકર્ષણ બળે તેને જમીન તરફ ખેંચી લીધું કે રફ બ્રેકિંગ અને ફાઇન બ્રેકિંગના તબક્કા વચ્ચે લડખડાયું? ચંદ્રયાન-૨ના બૂસ્ટર રૉકેટ તેને સ્થિર રાખવામાં નિષ્ફળ ગયાં?