કાવેરી તટે વસેલું રંગનાથસ્વામી મંદિર

દિલ્હી સલ્તનતના કટ્ટરપંથીઓના હુમલા થયા, પરંતુ સમયસૂચકતાને અનુસરીને ભગવાન વિષ્ણુ અને દેવી લક્ષ્મીની મૂર્તિને મંદિરમાંથી ખસેડીને સંરક્ષિત કરી શકાઈ હતી આ મંદિરો જ તેમને દુષ્કાળ, માંદગી, ગરીબી જેવી વિકટ પરિસ્થિતિમાં આશ્રય આપતાં હતાં. આજે પણ નાનામાં નાના ધાર્મિક એકમોમાં આ પ્રથા મોજૂદ છે

- પ્રિયંકા જોષી

હિન્દુ ધર્મ, ધર્મથી વિશેષ જીવન જીવવાની શૈલી છે, હિન્દુસ્તાનમાં વસતાં લોકોની જીવન શૈલી. તેથી જ અહીં વસતાં લોકોના રોજિંદા જીવનમાં ધાર્મિકતા અને તેને સંબંધિત રીતરિવાજો સહજ રીતે વણાઈ ગયાં છે. આ રીતે જ મંદિરો આપણાં વ્યક્તિગત જીવન અને સમાજનું અભિન્ન અંગ છે. આજના આધુનિક સમયમાં લોકો આધ્યાત્મિક સુખ-શાંતિ મેળવવા માટે મંદિરે જાય છે, પરંતુ પુરાતનકાળમાં આ મંદિરો અન્ય ઘણાં સામાજિક કાર્યો અને લોકકલ્યાણની પ્રવૃત્તિનું કેન્દ્ર હતાં. આ પૌરાણિક મંદિરો વિશે ઊંડો અભ્યાસ કરતાં જાણવા મળે છે કે આ મંદિરો મનોરંજનથી માંડીને ચિકિત્સાનું કેન્દ્ર હતાં. આ મંદિરોની ભૂમિકા નાણાકીય વ્યવસ્થાથી માંડીને લોકહિતનાં કાર્યો સુધીની રહેતી.

તામિલનાડુના ત્રિચિનાપલ્લીમાં આવેલું ‘રંગનાથાસ્વામી’ મંદિર આ ઉપરોક્ત કથનનું ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે. તે ફક્ત ભારતમાં જ નહીં, પરંતુ વિશ્વમાં સૌથી વધુ પ્રસિદ્ધ હિન્દુ મંદિર છે. આ મંદિરને ‘ભૂ-લોક વૈકુંઠ’ માનવામાં આવે છે. ‘શ્રીરંગમ મંદિર’, ‘ તિરુવરંગમ તિરુપતિ’, ‘પેરિકોઇલ’ જેવાં નામથી પણ પ્રસિદ્ધ આ મંદિરનું પરિસર ૧૫૬ એકરમાં વિસ્તરેલું છે. તેના ક્ષેત્રમાં આખું શહેર વસેલું છે. શ્રીરંગમ મંદિરના પરિસરની વિશાળતા ઇટાલીના વેટિકન સિટી કરતાં પણ વધારે છે. મંત્રમુગ્ધ કરી મૂકે તેવા શિલ્પ-સ્થાપત્યથી તેની ખ્યાતિ વિશ્વભરમાં પ્રસરેલી છે.

અત્યંત ભવ્ય એવા રંગનાથસ્વામી મંદિરનો પ્રથમ ઉલ્લેખ ઈ.સ. ૧૦૦થી ઈ.સ. ૨૫૦ દરમિયાન સંગમયુગના તમિલ સાહિત્ય અને ‘શિલપ્પાદિકારમ’માં મળે છે. તામિલનાડુના સંત કવિઓની પરંપરા અનુસાર આ મંદિર ભગવાન વિષ્ણુના આઠ સ્વયંભૂ ક્ષેત્રોમાં પ્રથમ છે. અન્ય સાત – શ્રીમુષ્ણમ, વેંકટાદ્રી, શાલિગ્રામ, નૈમિષારણ્ય, પુષ્કર, તોતાદ્રી અને બદ્રી ભારતના વિવિધ પ્રાંતોમાં સ્થિત તીર્થો છે. અહીં ભગવાન વિષ્ણુ ‘શ્રીરંગનાથસ્વામી’ સ્વરૂપે બિરાજમાન છે. આ મંદિરની ભૌગોલિક સ્થિતિ એક દ્વીપ સમાન છે. કાવેરી અને કોસ્લિદમ નદીના તટ પર આ વિશાળ મંદિર વસેલું છે.