ચંદ્રની કળાઓનો વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસ અને પૌરાણિક માન્યતાઓ

દક્ષના શ્રાપને રોકી ન શકાયો તેથી આ શ્રાપ બદલીને ૧૫-૧૫ દિવસમાં વહેંચવામાં આવ્યો અને ચંદ્ર ૧૫-૧૫ દિવસ માટે કૃષ્ણ અને શુક્લપક્ષમાં જવા લાગ્યો

- ધનંજય રાવલ

ગુજરાતમાં શ્રાવ ૮ શ્રાવણ મહિનો આવે એ પહેલાં સમાચારપત્રોમાં કાશી વિશ્વનાથ મહાદેવ, ઝારખંડમાં આવેલા વૈદનાથ મહાદેવ તેમ જ ઉજ્જૈનમાં આવેલા મહાકાલમાં શ્રાવણ મહિનાની ભીડના સમાચાર જોવા મળે છે. આ સમાચાર જાણીને ગુજરાતીઓને મનમાં પ્રશ્ન થાય કે ઉત્તર ભારતમાં શ્રાવણ મહિનો ૧૫ દિવસ પહેલાં કેમ આવે છે? ગુજરાતમાં આવેલ સોમનાથનું જ્યોતિર્લિંગ,મહારાષ્ટ્રમાં આવેલાં ચાર જેટલાં જ્યોતિર્લિંગ, તેવી જ રીતે દક્ષિણ ભારતના કોઈ પણ જ્યોતિર્લિંગના સમાચાર એ વખતે જોવા મળતા નથી, કારણ કે એ વખતે દક્ષિણનાં રાજ્યોમાં શ્રાવણ મહિનો શરૂ થયેલો હોતો નથી. આવું કેમ? હિન્દુ પંચાંગ ચંદ્રની ગતિ પર આધારિત હોય છે. જ્યારે ચંદ્રની કળા વધતી વધતી પૂનમ સુધી જાય છે તેને શુક્લપક્ષ કહેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે ચંદ્રની કળા ઘટતી જાય તેને કૃષ્ણપક્ષ કહે છે. તેથી શુક્લપક્ષનો અંતિમ દિવસ પૂનમ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે કૃષ્ણપક્ષના અંતિમ દિવસને અમાસ કહેવામાં આવે છે. (ફોટો -૧).

ભારતમાં ચંદ્ર પર આધારિત પંચાંગ પ્રચલિત છે. તેના બે પ્રકાર છે. એક અમાંત પંચાંગ અને બીજુ પૂર્ણિમાંત પંચાંગ. જો મહિનાના પહેલા પંદર દિવસ કૃષ્ણપક્ષ હોય અને અંતિમ પંદર દિવસ શુક્લપક્ષ હોય તો પંચાંગ પૂર્ણિમાંત તરીકે ઓળખાય છે. આ પંચાંગ ઉત્તર ભારતના પ્રદેશોમાં પ્રચલિત છે.

જો મહિનાના પહેલા પંદર દિવસ શુક્લપક્ષ હોય અને પછીના પંદર દિવસ કૃષ્ણપક્ષના હોય તો મહિનાનો અંત અમાસને દિવસે થાય છે. તેથી આ પ્રકારના પંચાંગને અમાંત પંચાંગ કહેવાય છે. આ પંચાંગ આપણા ગુજરાત રાજ્ય સહિત દક્ષિણ ભારતના વિસ્તારોમાં પ્રચલિત છે. શુક્લપક્ષ સુદ અથવા અજવાળિયું તરીકે પણ ઓળખાય છે અને કૃષ્ણપક્ષ વદ અથવા અંધારિયું તરીકે પણ ઓળખાય છે.

તમે જોશો તો અમાંત પંચાંગ અને પૂર્ણિમાંત પંચાંગની ગણતરીમાં ૧૫ દિવસનો ફે૨ છે. આમ, ઉત્તર ભારતમાં શ્રાવણ મહિનો પંદર દિવસ પહેલાં આવે છે. બંને પ્રદેશોમાં ૧૫ દિવસનો તફાવત હોવા છતાં દરેક તહેવારો એક જ દિવસે આવે છે. ફરક માત્ર વદ અને સુદનો જ હોય છે.